Historia ogrodów i krajobrazów w naprawdę wielkim skrócie, czyli absolutne minimum, które musisz znać.
Ogrody starożytności. Impreza z wiszącą głową
Mezopotamia. Wiszące ogrody Babilonu
Kojarzysz Tygrys i Eufrat? To między tymi rzekami rozwinęła się Mezopotamia. Niektórzy uważają, że właśnie tam znajdował się rajski ogród – Eden. Żyzne tereny sprzyjały uprawie fig, palm, winorośli. Najbardziej znane założenie nazywane jest „wiszącymi ogrodami Babilonu”, które są zaliczane do 7 cudów świata starożytnego! Ogrody mogły zajmować kilka tarasów, ponieważ podtrzymywały je specjalne konstrukcje. Każdy taras izolowany był materiałem bitumicznym i pokryty grubą warstwą ziemi. A jak poradzono sobie z podlewaniem? Sztucznym nawadnianiem! W ogrodach w tym regionie rosły cyprysy, wiśnie, pomarańcze, cytryny, granaty, laury, róże, mirty, piwonie i wiele innych roślin.
Mezopotamia. Wisząca głowa Teummana
Z tego regionu pochodzi też płaskorzeźba zatytułowana Garden Party. Przedstawia króla Ashurbanipala z żoną, siedzących pod pergolą z pnących winorośli, wśród owocujących palm daktylowych i sosen. Służba wachluje parę królewską, podczas gdy muzycy grają w tle. Całkiem przyjemnie, prawda? No to teraz spójrz na inny fragment tej samej płaskorzeźby. Na gałęzi drzewa wisi odcięta głowa elamickiego króla Teummana, zabitego w bitwie z armią Aszurbanipala osiem lat wcześniej.
Egipt. Życie wokół sadzawki
Skąd wiemy jak wyglądały ogrody, które nie istnieją od setek lat? Głównie z płaskorzeźb i malowideł ściennych. Wiemy z nich, że ogrody zakładane przy pałacach egipskich władców i urzędników miały regularny układ, rytmicznie rozplanowaną roślinność, baseny lub stawy w centralnej części, altany ogrodowe oraz wysokie ogrodzenia.
Grecja. Święte gaje i gimnazjony
W starożytnej Grecji prywatne ogrody miały formę niewielkich wewnętrznych dziedzińców z basenami, rzeźbami, roślinami ozdobnymi w donicach oraz z roślinami użytkowymi – figami, gruszkami, granatami, oliwkami, winogronami. Poza tym istniały ogrody publiczne – święte gaje, czyli miejsca kultu z ołtarzami i roślinnością o bogatej symbolice oraz gimnazjony*, czyli miejsca służące do ćwiczeń. Gimnazjon składał się szatni, sal do masażu, sali z workami piasku do ćwiczeń ciosów, boisk, bieżni, miejsc do ćwiczeń w zapasach, łaźni i szatni. Wszystko to w otoczeniu drzew oraz posągów bohaterów i bóstw.
* Nazwa pochodzi od słowa gymnos, czyli nagi, bo ćwiczono tam bez ubrań.
Rzym. Domy atrialne i wiejskie wille
Ogrody rzymskie dzielimy na prywatne (miejskie i podmiejskie) oraz publiczne. Ogrody miejskie (villae urbanae), ściśle powiązane z budynkiem, lokalizowane były w atrium (niezadaszony pokój) i perystylu (ogród otoczony kolumnadą). Miały regularny układ, cięte krzewy i baseny. Ogrody podmiejskie (villae suburbanae) położone były na wzgórzach. Właściciele tych posiadłości budowali tarasy widokowe, pawilony ogrodowe, ławki. Takie ogrody były znacznie większe, więc mogły pomieścić baseny, fontanny i ozdobne kwietniki. Ogrody publiczne nawiązywały do greckich gimnazjonów lub budowane były wokół term, czyli miejsc do kąpieli i wypoczynku.
Ogrody średniowiecza. Jednorożce i zioła
Średniowiecze. Symbolika do kwadratu
Średniowieczne ogrody to przede wszystkim ogrody klasztorne i zamkowe. Bogata średniowieczna symbolika przeniknęła również do ogrodów. Wirydarz klasztorny miał być odzwierciedleniem biblijnego raju. Podział na 4 części nawiązywał do 4 ewangelistów lub 4 cnót, woda była symbolem życia, róże – krwi męczeńskiej itd.
Klasztory. Wirydarz
Wspomniany przed chwilą wirydarz to wewnętrzny ogród otoczony krużgankami (pamiętasz rzymski perystyl?). Jego kształt zbliżony był do kwadratu. Ścieżki, prowadzone po obwodzie oraz przez ogród (po przekątnych lub prostopadle), dzieliły ogród na 4 równe części. Miejsce przecięcia alejek podkreślała studnia, fontanna, rzeźba lub drzewo. Wirydarz pełnił różne funkcje – było to miejsce spacerów, kontemplacji, wypoczynku, ale też element dekoracyjny.
Klasztory. Nie tylko wirydarz
W klasztorach, poza wirydarzami, zakładano również ogrody ziołowe z roślinami leczniczymi (herbularius), ogrody uprawowe (sady, warzywniki, winnice), stawy hodowlane czy reprezentacyjne ogrody opackie. Niektóre klasztory były tak rozbudowane, że tworzyły samowystarczalne gospodarstwa.
Zamki. Hortus conclusus
Z kolei w obrębie zamków powstawały małe, zamknięte ogródki – hortus conclusus. Sadzono kwiaty, często róże (pamiętasz wpis o ogrodach specjalnych?) oraz zioła. Pojawiały się pergole, fontanny, studnie oraz ławy darniowe – siedziska wykonane z gałęzi wierzby lub z cegieł, wypełnione ziemią i porośnięte trawą lub ziołami.
Zamki. Ogrody zabaw
Poza murami zamku można było sobie pozwolić na większe ogrody. Ogrody zabaw służyły jako miejsca spotkań i, jak sama nazwa wskazuje, zabaw dworskich. Dominowała łąka kwietna – otwarta przestrzeń, na której można było usiąść, otoczona krzewami i drzewami. Pojawiały się też elementy małej architektury – pergole, fontanny, studnie, altany, ozdobne kraty obsadzone pnącymi różami oraz znane Ci już ławy darniowe.
Zamki. Zwierzyńce
Również poza murami zamków znajdowały się zwierzyńce. Były to wydzielone fragmenty lasu, gdzie trzymano zwierzynę (jelenie, łosie, żubry, a nawet niedźwiedzie) przeznaczoną do polowań.
Zobacz jakie cuda trzymali w tych zwierzyńcach. Tu na przykład jednorożec!
Ogrody orientu. Raj na ziemi
Nowa religia. Archanioł Gabriel z wizytą u Mahometa
Islam, ukształtowany przez Mahometa w VII wieku, rozprzestrzenił się od Himalajów po Pireneje. Wraz z nim rozwijała się także sztuka ogrodowa. W islamie ogród był uznany za przebłysk raju, stanowił odzwierciedlenie boskiego piękna i harmonii. Woda, cień oraz zapach kwiatów tworzyły atmosferę spokoju i kontemplacji, sprzyjającą modlitwie i odpoczynkowi. Ze względu na zakaz przedstawiania postaci ludzkiej w sztuce islamskiej, w ogrodach nie znajdziemy rzeźb figuralnych. Zamiast tego rozwinęła się bogata ornamentyka abstrakcyjna. Mozaiki pokrywały alejki i tarasy, dekoracyjne wzory umieszczano na dnach basenów, a misterne zdobienia inspirowane były motywami roślinnymi i geometrycznymi.
Praktyczna religijność. Symbolika i ochrona przed upałem
Jednym z najważniejszych elementów ogrodów orientalnych była woda – symbolizująca życie, czystość i boską harmonię. Występowała w postaci basenów, kanałów, wodotrysków czy kaskad. Pełniła nie tylko funkcje estetyczne, ale również chłodziła powietrze w gorącym klimacie. Ogrody islamu charakteryzowały się także barwnymi, geometrycznymi układami roślin. Dominowały pachnące gatunki, takie jak róże, jaśmin, mirta, goździki, lilie czy cyprysy. Układ przestrzeni był starannie przemyślany, a całość otaczały mury, co miało zarówno praktyczne znaczenie (ochrona przed słońcem i wiatrem), jak i symboliczne – ogród odgradzał sferę duchową od zewnętrznego, materialnego świata pustyni.
Alhambra. Czerwona warownia
Ogrody islamskie były ściśle powiązane z architekturą. Często otaczały pałace, meczety czy domostwa, stanowiąc ich przedłużenie i miejsce duchowej refleksji. Ich układ oparty był na podziale na cztery części, co nawiązywało do czterech rzek raju wspomnianych w Koranie. Dziś ślady tej niezwykłej tradycji odnajdujemy w słynnych ogrodach, takich jak Alhambra w Hiszpanii, ogrody w Marrakeszu, pałac Taj Mahal w Indiach czy perskie ogrody w Iranie. Ich piękno i symbolika do dziś inspirują architektów krajobrazu i miłośników sztuki ogrodowej na całym świecie.
* Wszystkie zdjęcia w tej lekcji pochodzą z Alhambry – warownego zespołu pałacowego z XIII-XIV wieku.
ciąg dalszy nastąpi…